ŽANROVSKI ROMAN ŽELJKA OBRENOVIĆA
Posle romana „Srpski psiho“, koga je
ostvario zajedno sa Aleksandrom Ilićem 2007. godine, Valjevac Željko Obrenović je,
ovoga puta samostalno, objavio roman „Talog“. U „valjevskom književnom slučaju“
ovaj autor će verovatno biti upamćen ne samo kao stvaralac sklon inovacijama, eksperimentu
i igri, već i kao izvorno žanrovki pisac kriminalističko-fantastičke provenijencije
i tragalac za novim, potcenjenim mogućnostima
književnosti i umetnosti kao takvih. I dok je poetika „Srpskog psiha“ išla za totalnom
tematskom i kriminalističkom radikalizacijom
i destrukcijom, dotle se „Talog“ vraća u
tematski i psihološki umerenije i manje bizarne okvire. Nivo radikalizacije, ali
sa njim i nivo filozofičnosti u testiranju ljudskih destruktivističkih koncepcija
ovde značajno opada, što govori da Obrenović još traga za svojim optimalnim estetskim
modelom i književnim izrazom, koji su i bez toga dostigli značajnu meru zanimljivosti i estetske
veštine. Nama ostaje da iz privilegovane pozicije njegovih sugrađana pratimo te
mene, promene i eksperimente, i uživamo u njihovim živopisnim i uspešnim modalitetima
i formama.
Moderni žanrovski roman ove vrste nije
opredeljen za lirsku, niti filozofsku datost
života ili sveta, niti za zone moralnih opredeljenja, odnosno dilema, čak bi se
moglo reći da ih prezire kao pretenciozne i svodi se na pojedinačnost priče i značenja.
Gorivo te nove, nekad marginalne i efemerne literature, promenjene i redukovane
senzibilnosti, nisu društvena ili moralna filozofija, već konkretna, pojedinačna,
neuniverzalna priča: horor, kriminalistička,
detektivska, ili slična. I „Talog“ je upravo to: jedna detektivsko-kriminalistička
i fantastična storija u kojoj junakinja Jovana, tragajući za ubicama svoga dečka
Andreja, nailazi na fantastiku natprirodnih fenomena i moći, kombinovanih sa hororom
patološkog, rodoskrvnog i kriminalističkog. Težeći da svojoj sestri Mariji, sa kojom
je u incestuoznoj vezi, produži život, Gabrijel, centralni negativni princip ovog
literarnog zdanja, poseže za serijom ubistava
dvadeset trogodišnjih devojaka, čiju životnu energiju, posebnim fantastičkim postupkom
pomoću čudotvornog staklenog srpa, prenosi u nju. Tako se u bizarnoj verziji obnovljenog mita o monstrumu-humanisti
i patološkoj ljubavi, stavljenoj u središte zločina, odnosno zlodela, formira ambijent
romana koji će se iskoristiti da se u njega uvedu dileri, ratovi u Bosni i Hrvatskoj,
telepatija, vidovnjaštvo, fantomi sa staklenim srpom Apokalipse, ambijent beogradskih
kafana i podzemlja, gatare, seanse, seksi arsenali i šopovi, alkohol, droga, nikotin,
sleng, muzika i zabava, ali isto tako i snovi,
vizije, halucinacije, ubistva, fantastika, kompjuteri, internet, virtelni svetovi,
naučna fantastika i slično. Intrigantna priča kao srdište ovde za svoj fokus ima
famu o čudotvornom apokaliptičnom staklenom srpu u formi famozne drobilice kostiju
žrtava, odnosno patološko-incestuazni fokus oko brata i s njim zatrudnele sestre
kao udaljenu i destruisanu asocijaciju na hrišćansku mitologiju, odnosno arsenale
natprirodnosti, čudotvornog, demijurškog i bogorodičnog u jednom obrnutom poretku
i nakaznom izdanju. Ne prezajući ni od čega
i težeći samo da proizvede čitalački magnetizam, odnosno uspeh, ova poetika mami
svojom slobodom i nesputanošću i na momente osvaja i stvara nove životne i senzibilne
prostore i mogućnosti, kao i svaka autentična umetnost.
Polazeći od postulata da svako umetničko
delo svoj estetski legitimitet ostvaruje na planu poetike, odnosno estetskih sredstava
ili načina na koji se u estetskom smislu konstituiše i ostvaruje, jasno je da „Talog“
te uslove ispunjava, uprkos nedvosmislenih predrasuda o žanru, njegovim posebnostima
i nedvosmislenim ograničenjima. Pokazalo se da u estetskom smislu izbor bizarnog i efemernog, umesto
dubinskog i uzvišenog diskursa, ne mora biti hendikep. Uostalom, setimo se samo
fenomena estetike ružnog, pa će nam i estetika bizarnog postati dovoljno legitimna.
U tom smislu moguće je posmatrati i sistem motivacije u „Talogu“ koji je, izuzimajući fantatstičke partije, po pravilu
realistički i konvencionalan. Svet, emocije i sistem vrednosti Jovana doživljava
uglavnom konvencionalno i upravno, a njeno ljubavno vezivanje za Borka, svega nekoliko
dana posle smrti prethodne „velike“ ljubavi,
može se uzeti kao posledica posebne promene emotivnog registra žanra, odnosno
novih generacija izmenjene senzibilnosti i svetonazora. Fantastika kod Željka Obrenovića
nema ulogu suštinskog i integralnog modifikatora svekolike tekstualne građe, već
je ona pre samo parcijalni i funkcionalistički momenat, onaj koji će zadiviti, iznenaditi i pridobiti
čitaoca. Glavni tok i osnovna poetička supstanca njegovog motivacijskog sistema
je realistička, odnosno konvencionalna konstanta, kako po shvatanjima, tako i po
izvedbi, odnosno sredstvima. Područje u kom se osećaju razlike, jeste bizarnost
i efemernost teme, specifičan jezički sklop, odnosno sleng, izmenjena generacijska senzibilnost i doživljajnost
te, najzad, ambijenti koji podrazumevaju
virtuelnost, halucinantnost, drogu, vizije, internet, oružje, nasilje, seks, kriminal,
izmenjene ideale i etiku.
Kod Željka Obrenovića moguće je, dakle, govoriti o novom književnom
idealu, novoj estetici i novom žanrovskom usmerenju, odnosno preobražaju dojučerašnjih
marginalnih i efemernih formi u vodeći književni tok. On, svakako, može postati
doajen u ovom i ovako odabranom usmerenju i profilu i postati njegov rodonačelnik,
s obzirom na njegove ambicije, kapacitete, obrazovanje, uvide, usredsređenost i talenat. Slučaj Zorana Ćirića, NIN-ove nagrade
i romana „Hobo“ uveravaju da su se u književnom svetu stvari definitivno promenile,
kao i čitav svet oko nas, bez obzira kome to bilo po volji, a kome ne. U tom smislu
estetika detektivsko-fantastično-kriminalističke priče, o kakvoj je i ovde reč, donosi pred čitaoca
sve kvalitete ovog žanra o kojima govori i Stanko Lasić u svojoj „Poetici kriminalističkog
romana“: napetost, neizvesnost, intelektualnu
igru, logičke zagonetke, zavaravanje, preokrete, izlete u nemoguće i fantastiku,
uzbuđenje, imaginaciju, iskušenja, izazove, moralnu i emotivnu revolucionarnost
ili bezosećajnost, demonizam, granične zone i situacije... Sledstveno tome stiču
se uzbudljive mogućnosti stalne promene osumnjičenih, gde se izbor može ticati svih,
uključujući i glavne junake, pa im same žrtve Andreja, itd. Komplikovana i isprepletena
intriga kao poetičko središte žanra u tom smislu je neiscrpni rezervor i estetskog
užitka, kao posledica evidentne autorove umetničke veštine. Tako posmatrano, Valjevo
je nesumnjivo dobilo jednog novog, zanimljivog i žanrovski samosvesnog pisca, ali
i novu književnu činjenicu, pa i pojavu, čije će dalje praćenje biti veoma zanimljivo.
Nije da Valjevo i ranije nije imalo (skrivenih) autorstava iz različitih žanrovskih
zona, ali nikad ovih kapaciteta, samosvesti i filozofije. Zato se bez sumnje, nalazimo
na pragu nove književne i umetničke događajnosti, čije odvijanje ćemo pratiti „uživo“. Dijalektika ne pravi izuzetke.
Ostoja Prodanović
No comments:
Post a Comment